دیابت و کم خونی

 
مقدمه

 
تولید ناکافی انسولین (به صورت مطلق و یا نسبت به نیازهای بدن) یا عدم توانایی سلولهای بدن برای استفاده صحیح و کارآمد از انسولین، منجر به افزایش قند خون و دیابت میگردد. این بیماری عمدتا بر سلولهای بافت عضلانی و چربی تاثیر میگذارد و منجر به عارضه موسوم به "مقاومت به انسولین" میگردد. این مشکل اساسی در دیابت نوع 2 است. اما فقدان مطلق انسولین ، بدلیل پاسخ سیستم ایمنی بدن علیه سلول هایی که انسولین تولید میکند مکانیسم اصلی در دیابت نوع 1 است، که معمولا پیامد روند تخریب سلولهای بتا (تولید کننده انسولین) در لوزالمعده است.  به همین دلیل سطح قند خون بالا میرود.سطح بالای قند خون در دراز مدت به اندامهای متفاوتی از بدن آسیب  زده و منجر به ناتوانی های متعدد در بدن میگردد. با توجه به افزایش شیوع دیابت در جوامع مختلف هم اکنون مدیریت این بیماری و عوارض ناشی از آن در اولویت میباشد ،
دیابت از شایع ترین بیماریهای متابولیک بوده و جزو شایع ترین علل درگیری کلیوی محسوب می شود.دیابت یکی از بیماری های شایع است که باعث کم خونی افراد می شود، از سوی دیگر کم خونی از شایع ترین یافته های آزمایشگاهی در بیماران دیابتی است.

کم خونی چیست؟

 
کم خونی به وضعیتی اطلاق میگردد که در آن تعداد یا اندازه گلبول های قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته و تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن بین خون و سلولها دچار اختلال میشود. از علل ایجاد کننده کم خونی میتوان کمبودهای تغذیه ای، خونریزی، ناهنجاری های ژنتیکی، بیماری های مزمن (سلیاک) و یا مسمویت های دارویی را نام برد.منظور از کم خونی های تغذیه ای کم خونی هایی است که در اثر دریافت ناکافی مواد مغذی ایجاد میشوند. از مهم ترین مواد مغذی جهت خون سازی که کمبود آنها موجب بروز کم خونی میشود میتوان به آهن ، ویتامین ب 12، ویتامین ب 6 و اسید فولیک اشاره کرد. فقر آهن یکی از شایع ترین اختلالات تغذیه ای در کشورهای در حال توسعه میباشد.

کم خونی و دیابت

 
فشار خون بالا و قند خون بالا از طریق آسیبی که به کلیه وارد می نمایند باعث کم خونی میگردند.
عوامل ایجاد کننده کم خونی در بیماران دیابتی متعدد است. صدمه به سلولها و عروق کلیوی(نفروپاتی)، درگیری اعصاب خودکار(نوروپاتی) در افراد دیابتی که باعث اختلال عصب دهی سمپاتیک به کلیه میشود، کاهش سنتز و آزادسازی اریتروپویتین(هومون محرک خون ساز)، نارسایی قلبی، التهاب منتشر، بیماری سلیاک، جراحی های چاقی، فقر آهن، عدم تغذیه مناسب و یا تداخل گر های جذب مناسب مواد غذایی و فاکتورهایی مانند استفاده از برخی از داروها (تیازولیدون ها، فیبرات ها و متفورمین) از علل کم خونی در این بیماران می باشد.
 بیماران دیابتی در مقایسه با بیماران غیر دیابتی درجه های بیشتری از شیوع و شدت کم خونی را در هر میزانی از عملکرد کلیوی دارا هستند. درجه های مختلف درگیری کلیوی و آلبومینوری از بزرگ ترین عوامل خطرساز در ایجاد کم خونی در بیماران دیابتی به شمار می آید. از آنجایی که کلیه ها یکی از اعضای محرک خون ساز هستند، در هنگام ابتلای فرد به دیابت به دلیل بالا رفتن اوره خون و دفع پروتئین دچار نارسایی میشوند و هورمون محرک خون ساز تولید نمی کنند. در افراد دیابتی مبتلا به نارسایی کلیه علاوه بر کمبود آهن، کمبود ویتامین ب 12 وفولات مشاهده میشود.با بالا رفتن اوره خون و دفع پروتئین ، فرد دچار بیحالی ، بی اشتهایی ، ورم صورت و اندام ها، کبودی و خارش بدن، تنگی نفس و بی حسی دست، پا و صورت میشود.
کم خونی باعث عوارض سوء در بیماران دیابتی مانند تسریع اختلال کلیوی، ایجاد و پیشرفت رتینوپاتی (درگیری شبکیه چشم) و عوارض قلبی-عروقی و کاهش طول عمر بیماران می شود.شناخت زودرس و اصلاح کم خونی دربیماران دیابتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

چگونه علائم کم خونی را بشناسیم؟

 
رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم ها، خستگی زورس، کاهش قدرت یادگیری، ضعف سیستم ایمنی، تاخیر رشد، کاهش اشتها،بی حوصلگی و بی تفاوتی، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع، نفس تنگی، درد قفسه سینه، کاهش دمای بدن، حس سرما دردست و پا و در کم خونی شدید گود شدن روی ناخن (ناخن قاشقی).

کم خونی فقر آهن به عنوان یک بیماری رایج بین مردم و مخصوصا خانمها میباشد که برای تشخیص دیابت میزان هموگلوبین A1C را تغییر میدهد و نتایج اشتباه مثبت را نشان میدهد.آخرین تخمین سازمان بهداشت جهانی برای شیوع کم خونی در زنان 29% ، در مردان 13% و در افراد سالمند این تخمین بالاتر است. میزان نرمال هموگلوبین در زنان 3/12-3/15 و در مردان 14-5/17 میباشد.

منابع غذایی آهن دار، ویتامین ب 12و فولات را بشناسیم:

منابع غذایی آهن دار عبارتند از: جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم مرغ، سبزی های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج، کلم بروکلی و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین میوه های خشک برگه ها بخصوص زردآلو و دانه های روغنی.

عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها را بشناسیم:

 
•ویتامین ث که در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی آب پرتقال ، لیمویرین، سیب و آناناس وجود دارند می توانند افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
• محصولات تخمیری مثل سس سویا 
•اسید مالیک و اسید تارتاریک در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل ، گوجه فرنگی، و شلغم نیز سبب افزایش جذب آهن میشود.

 عوامل کاهش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها را بشناسیم:

 •چای ، نسکافه، قهوه و کلسیم باعث کاهش جذب آهن از منابع غذایی می گردد.

چگونه کم خونی ناشی از فقر آهن را درمان کنیم؟

 
میزان نیاز روزانه آهن در افراد بالغ 18 میلیگرم در زنان و 8 میلیگرم در مردان میباشد. درمان کم خونی بستگی به نوع آن و شدت آن دارد. به طور مثال اگر کم خونی ناشی از ،از دست دادن خون باشدبایستی منبع خونریزی تشخیص داده شود و جلوی خونریزی گرفته شود. اما برای سایر علل ، یا بایستی بیماری زمینه ای درمان شود و یا تغییرات تغذیه ای و مکمل های خوراکی و ویتامینی تجویز گردد.
•بهترین و کم خطرترین درمان استفاده از مکمل های خوراکی است.
•نمک های ساده آهن مانند سولفات فروی خوراکی
•تجویز فولات و ویتامین ب 12 در صورت کمبود این فاکتورها
•آموزش تغذیه مناسب و ایجاد تنوع غذایی
•کنترل بیماریهای عفونی و انگلی
•کنترل مناسب قند خون و فشار خون

•در بیمارن دیالیزی بهتر است درمان کم خونی فقر آهن به صورت تزریقی انجام شود.

در بیماران دیابتی که متفورمین به مدت طولانی استفاده می نمایند، به علت تداخل در جذب ویتامین ب 12، حتما بایستی کم خونی را در نظر داشت و درمان نمود. زیرا این کمبود ویتامین در این بیماران بجز ایجاد کم خونی ، نوروپاتی محیطی را نیز ایجاد می نماید.
همچنین دسته دارویی دیگر که در بیماران دیابتی استفاده میشود تیازولیدون ها می باشد که آنها هم کم خونی را در این بیناران ایجاد می نمایند.
در نهایت بیماران دیابتی بایستی بجز معاینات دوره ای دیابت ، مشاوره تغذیه ، رعایت رژیم غذایی و کنترل وزن، ورزش و فعالیت بدنی و مشاوره خون، قلب و کلیه را مرتب انجام دهند.

 نتیجه گیری

 
با توجه به شیوع بالای کم خونی در بیماران دیابتی و نقش آن در پیشرفت بیماری های کلیوی، قلبی-عروقی، و چشمی شاید بتوان بر ضرورت بیماریابی در افراد مبتلا به دیابت از نظر کم خونی تاکید کرد. در بیماران دیابتی بایستی در کنار غربالگری های مختلف از جمله آزمایشات روتین سه ماهه، ارزیابی شبکیه چشم، وضعیت کارکرد کلیه، وضعیت کارکرد قلبی-عروقی و ارزیابی های پاها و سیستم اعصاب ؛ به کم خونی بیماران نیز توجه خاصی صورت گیرد. حتی بایستی درمان زودرس کم خونی را در این دسته از بیماران مدنظر قرارداد زیرا که درمان کم خونی باعث کاهش ابتلا به عوارض دیابت نیز میگردد.

گردآوری مطالب:
دکتر لیلی نجفی دکترای تخصصی پژوهش در دیابت
پژوهشکده غدد درون ریز و متابولیسم
دانشگاه علوم پزشکی ایران